Alexis de Tocqueville (1805-1859) – francuski prawnik, myśliciel i polityk oraz patron naszej fundacji. Był twórcą i jednym z najważniejszych przedstawicieli doktryny XIX-wiecznego liberalizmu.
Urodził się 29 lipca 1805 r. w Paryżu. Dorastał w rodzinie arystokratycznej, która zbiegła do Anglii podczas Rewolucji Francuskiej, a następnie powróciła do kraju, gdy rządy objął Napoleon.
Alexis de Tocqueville już w młodości przejawiał zainteresowanie polityką. Silny wpływ na młodego Alexisa miały także dzieła francuskiego historyka Francoisa Guizota. Po ukończeniu w 1823 r. Collège Royal w Metzu, kontynuował edukację na Wydziale Prawa Uniwersytetu Paryskiego. Po studiach, wraz z bratem Édouardem, odbył kilkumiesięczną podróż do Włoch, w trakcie której odwiedził Rzym, Neapol i Sycylię. W kwietniu 1827 r. objął stanowisko sędziego pomocniczego (juge auditeur) w Wersalu. Posada ta nie wiązała się jednak z żadnym uposażeniem i była źródłem dość umiarkowanej satysfakcji dla Tocqueville’a.
Korzystając z faktu, iż w tamtych czasach więziennictwo francuskie pozostawało wyraźnie w tyle za rozwiązaniami przyjmowanymi w sąsiednich krajach, a potrzeba jego reformy i unowocześnienia była powszechnym postulatem, Tocqueville uzyskał akceptację Ministerstwa Spraw Wewnętrznych do odbycia podróży do Stanów Zjednoczonych. Jej celem było zebranie informacji na temat tamtejszego systemu penitencjarnego, uchodzącego wówczas za bardzo nowoczesny i efektywny. 2 kwietnia 1831 r. Tocqueville wraz ze swym przyjacielem Gustavem de Beaumontem wyruszył na własny koszt z portu w Hawrze, by po trwającej przeszło miesiąc podróży morskiej, 12 maja 1831 r. zejść na ląd w Nowym Jorku, gdzie ich przybycie bardzo szybko zostało nagłośnione przez lokalną prasę i stało się wydarzeniem towarzyskim.
Przy życzliwym wsparciu amerykańskich prawników i władz miejskich Nowego Jorku, Tocqueville i Beaumont odwiedzili szereg placówek penitencjarnych i przytułków dla ubogich, zbierając obserwacje do raportu ze swej misji. Horyzonty myśliciela sięgały jednak zdecydowanie dalej. Przemierzając Amerykę Północną od Quebecu aż do Nowego Orleanu, Tocqueville analizował w Stanach Zjednoczonych sytuację gospodarczą, system polityczny oraz panujące stosunki społeczne. Podczas tej wyprawy spotkał również szereg historycznych postaci, takich jak John Adams, Daniel Webster oraz ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych Andrew Jackson, a nawet słynny awanturnik Samuel „Sam” Houston, czyli przyszły prezydent Republiki Teksasu i jeden z głównych inicjatorów jej przyłączenia do Stanów Zjednoczonych.
Wiosną 1832 r. Tocqueville i Beaumont powrócili do Francji, która wówczas zmagała się z kryzysem gospodarczym, epidemią cholery oraz niestabilną sytuacją polityczną. Po powrocie Przystąpili do przełożenia swych notatek i obserwacji na treść książki. W celu uzupełnienia swych analiz, Tocqueville odwiedził ciężkie więzienie w Tulonie oraz nowo otwarte zakłady karne w Genewie i Lozannie. Dzieło pod tytułem Du système pénitentaire aux États-Unis et de son application en France [O systemie więziennictwa w Stanach Zjednoczonych i jego zastosowaniu we Francji] zostało opublikowane w styczniu 1833 r. i odniosło spory sukces, czego dowodem były jego wznowienia w latach 1836 i 1844, oraz Prix Montyon przyznana w sierpniu 1833 r.
Latem 1833 r. Alexis de Tocqueville i Gustave de Beaumont nosili się z zamiarem założenia czasopisma ekonomiczno-politycznego, które w zamyśle Tocqueville’a miałoby godzić ducha wolności z duchem religii oraz bronić jednocześnie postępu społecznego i katolicyzmu. Plany te nie doczekały się jednak realizacji.
Dowiedziawszy się, iż Gustave de Beaumont został 16 maja 1832 r. został odwołany z funkcji zastępcy sędziego przy sądzie pierwszej instancji departamentu Seine, Tocqueville na znak solidarności również złożył swoją rezygnację z zajmowanego stanowiska. Następnie obydwaj wpisali się na listę adwokatów. Biografowie wskazują jednak, iż Beaumont najprawdopodobniej nigdy nie wystąpił w roli obrońcy, zaś Alexis de Tocqueville uczynił to tylko raz, broniąc 9 marca 1833 r. Louisa de Kergorlay przed sądem przysięgłych w Montbrison.
Od 3 sierpnia do 7 września 1833 r. Alexis de Tocqueville przebywał w Anglii, gdzie miał okazję przysłuchiwać się posiedzeniom Izby Lordów, obserwować wybory w Londynie oraz zwiedzić Oxford. Ta wizyta wyrobiła w nim przeświadczenie, iż przejście do społeczeństwa demokratycznego może dokonać się również drogą pokojowej ewolucji, bez naznaczonych przemocą rewolucyjnych zrywów, których doświadczyła jego własna ojczyzna.
Po powrocie z Anglii Tocqueville przystąpił do intensywnych prac nad nową książką poświęconą Stanom Zjednoczonym, które w tamtych czasach były jedynym dużym państwem o ustroju republikańskim. W tym celu nie tylko ponownie dokonał analizy swoich notatek z podróży, ale również oddał się lekturze szeregu wcześniejszych opracowań dotyczących historii, geografii i prawa oraz odbył liczne konsultacje z osobami obeznanymi z tematyką amerykańską, której ogólna znajomość w ówczesnym społeczeństwie francuskim i europejskim, była bardzo niska. Efekt tych prac został zwieńczyło dzieło De la démocratie en Amérique [O demokracji w Ameryce], którego pierwszy tom ukazał się w 23 stycznia 1835 i błyskawicznie osiągnął status książki roku. Sam Alexis de Tocqueville stał się postacią rozchwytywaną na salonach literackich i politycznych Paryża.
Przychylne recenzje, jakie dominowały we francuskiej prasie, z pewnością przyczyniły się do tego, że jeszcze w tym samym roku musiały ukazać się dwa wznowienia tej książki, z uwagi na wyczerpanie wcześniejszych nakładów. Akademia Francuska w uznaniu dzieła przyznała Alexisowi de Tocqueville Prix Montyon w wysokości 12.000 franków.
Chcąc odpocząć od szumu związanego z sukcesem książki, Alexis de Tocqueville w towarzystwie Baumonte’a udał się 21 kwietnia 1835 r. do Anglii. W trakcie tej trwającej do drugiej połowy sierpnia 1835 r. podróży, odwiedził Londyn, Hampstead, Coventry, Birmingham i Manchester, by następnie przez Liverpool dostać się do Irlandii, gdzie miał okazję zaobserwować nakładające się na siebie podziały klasowe, narodowościowe i religijne.
Pobyt w Anglii był okazją do osobistego spotkania z Johnem Stuartem Millem, który był tak wielkim entuzjastą De la démocratie en Amérique, iż zaproponował Tocqueville’owi zostanie regularnym współpracownikiem założonego przez niego „London and Westminster Review”. Tocqueville wyraził swoją aprobatę dla tej propozycji, jednakże przełożyła się ona tylko na esej L’état social et politique de la France avant et après 1789 [Społeczny i polityczny stan Francji przed i po 1789 r.], opublikowany w czasopiśmie J.S. Milla 1 kwietnia 1836 r., w którym autor starał się przybliżyć angielskim czytelnikom genezę współczesnej mu sytuacji panującej w jego ojczyźnie.
Wcześniej, bo w 1835 r. Alexis de Tocqueville opublikował w „Mémoires de la Société royale académique de Cherbourg” tekst zatytułowany Mémoire sur le paupérisme [Raport o pauperyzmie]. 23 czerwca i 22 sierpnia 1837 r. w wersalskiej gazecie „La Presse de Seine-et-Oise”, której Tocqueville był współudziałowcem, ukazały się zaś jego Deux lettres sur l’Algérie [Dwa listy o Algierii], w których wyraził swoje poparcie dla idei francuskiego osadnictwa w tym, opanowywanym wówczas przez Francję, kraju.
26 października 1835 r. Alexis de Tocquevill zawarł w Saint-Thomas-d’Aquin związek małżeński z Angielką Mary Motley. W styczniu następnego roku umarał jego matka, w następstwie czego Alexis de Tocqueville otrzymał w spadku zamek w Tocqueville wraz z przyległymi ziemiami. oraz tytuł hrabiego, którego używania konsekwentnie odmawiał. Od tej pory swój czas będzie dzielił pomiędzy Paryż i półwysep Cotentin, na którym będzie spędzał zwłaszcza miesiące letnie.
W 1837 r. Alexis de Tocquevill podjął swoją pierwszą, zakończoną niepowodzeniem, próbę dostania się do Zgromadzenia Narodowego. Podczas głosowania 4 listopada tego roku otrzymał 220 głosów elektorskich z okręgu Valognes i musiał uznać swoją porażkę na rzecz hrabiego Polydora Le Marois, który zebrał 247 głosów.
6 stycznia 1838 r. Alexis de Tocqueville, 20 głosami na 26 obecnych, został wybrany na członka Akademii Umiejętności Moralnych i Politycznych. W kwietniu 1840 r. ukazał się II tom De la démocratie en Amérique. Wreszcie, 23 grudnia 1841 r. spełnia się jedno z marzeń Tocueville’a i został on wybrany w poczet członków Akademii Francuskiej.
Alexis de Tocqueville nie zarzucił jednak swych politycznych ambicji. 2 lutego 1839 r. król ogłosił rozwiązanie Izby Deputowanych, w związku z dymisją rządu. Korzystając z okazji, Tocqueville ponownie stanął do wyborów w okręgu Valognes i tym razem pokonał hrabiego Le Marois stosunkiem głosów 318 do 240.
Dotychczasowe doświadczenia i publikacje Tocqueville’a sprawiły, że w Izbie Deputowanych zostało mu powierzone zadanie przygotowania raportu o projekcie wyzwolenia niewolników oraz raportu o reformie więzień. Kontynuował również swoje zainteresowania kolonizacją Algierii i planował udać się do tego kraju w 1840 r. Wyprawa doszła jednak do skutku dopiero 4 maja 1841 r. Alexis de Tocqueville wypłynął z Tulonu do Algieru w towarzystwie Gustava de Beaumont i swojego brata Hipolyte’a. Podczas tej wyprawy odwiedził szereg miast, jednak w trakcie podróży do Konstantyny podupadł nagle na zdrowiu, co w konsekwencji zmusiło go do powrotu 11 czerwca 1841 r. do kraju.
Podczas wyborów do Izby Deputowanych 9 lipca 1842 r. ponownie pokonał hrabiego La Marois stosunkiem głosów 465 do 177. W czerwcu 1844 r. stał się współwłaścicielem oraz współredaktorem gazety „Le Commerce”, która w jego zamyśle miała odgrywać rolę platformy dla propagowania idei liberalnych. To przedsięwzięcie nie odniosło jednak sukcesu i nieco ponad rok później gazeta została zamknięta. To niepowodzenie na rynku prasowym nie odbiło się jednak negatywnie na karierze politycznej Tocqueville’a, który w 1846 r. bez problemu uzyskał reelekcję do Izby Deputowanych.
Tocqueville nie przestał interesować się Algierię, którą uważał za równie kluczową dla przyszłej pozycji Francji, co Indie dla Anglii. W czerwcu 1846 r. na forum Izby Deputowanych postulował utworzenie specjalnego ministerstwa do spraw Algierii, zaś jesienią tego samego roku udał się ponownie do Algieru, w towarzystwie swej żony i pozostał tam do ostatnich dni grudnia 1846 r. Owocem tej podróży było sprawozdanie dla Izby Deputowanych na temat francuskiej polityki kolonialnej w tym kraju, opublikowane w 1847 r.
W tym czasie stopniowo we Francji i w całej Europie zaczęło wzmagać się napięcie polityczne i społeczne , które z czasem przerodziło się w wydarzenia znane współcześnie Wiosną Ludów. 27 stycznia 1848 roku Alexis de Tocqueville wygłosił w Izbie Deputowanych przemówienie, w trakcie którego ostrzegł posłów przed bliskim wybuchem rewolucji, do której istotnie niecały miesiąc później doszło we Francji.
Po rewolucji lutowej w kwietniu 1848 r. został wybrany posłem do Zgromadzenia Konstytucyjnego, a następnie wszedł w skład komisji parlamentarnej, przed którą postawiono zadanie opracowania projektu nowej konstytucji. Jej prace, jak i sam projekt nowej ustawy zasadniczej, ocenił Tocqueville bardzo krytycznie, nie wycofał się jednak z polityki.
Po odbyciu krótkiej podróży do zrewoltowanych Niemiec, w maju 1849 r. powrócił do Francji i został wybrany posłem do Zgromadzenia Ustawodawczego, zaś 3 czerwca tego roku objął urząd ministra spraw zagranicznych II Republiki. Funkcję tę pełni jednakże tylko przez 5 miesięcy, co związane bylo z upadkiem rządu premiera Barrot. W trakcie pełnienia ministerialnej funkcji Tocqueville zaangażowany był w rozwiązanie konfliktu dyplomatycznego, jaki wybuchł kiedy Turcja odmówiła wydania Rosji i Austrii ukrywających się na jej terytorium zbiegłych powstańców węgierskich i polskich, w tym Józefa Bema i Lajosa Kossutha.
W marcu 1850 r. gwałtownie podupadł na zdrowiu, co zmusiło go do zawieszenia działalności politycznej i wystąpienia o półroczny urlop zdrowotny. Jesienią udał się do Włoch i wynajął dom w Sorrento, gdzie zajął się redagowaniem Souvenirs [Wspomnienia], będących subiektywnym opisem wydarzeń rewolucji lutowej, prac nad nową konstytucją oraz działalności w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Zapiski te miały prywatny charakter i zostały opublikowane dopiero w 1893 r. przez jego spadkobierców,
Alexis de Tocqueville od początku dostrzegał w osobie Ludwika Napoleona zagrożenie dla ustroju demokratycznego w II Republice. Jego obawy zmaterializowały się 2 grudnia 1851 r., kiedy doszło do zamachu stanu. Sam Tocqueville został wówczas aresztowany za podpisanie dokumentu stawiającego Ludwika Napoleona w stan oskarżenia. Został zwolniony po kilku dniach, jednak jego kariera polityczna została bezpowrotnie zakończona. W życiu Tocqueville’a rozpoczął się okres naznaczony pogarszającym się stanem zdrowia, trudnościami finansowymi i częstymi zmianami miejsca zamieszkania.
Tocqueville pozostał konsekwentnie krytyczny wobec sytuacji politycznej we Francji po zamachu stanu dokonanym przez Napoleona III. Zniechęcony do życia politycznego poświęcił się studiom dotyczącym przyczyn i przebiegu Rewolucji Francuskiej. Wzrosło też jego zainteresowanie Niemcami, a nawet zaczął uczyć się języka niemieckiego.19 sierpnia 1854 r. przybył do Bonn, gdzie przez kilka tygodni w miejscowej bibliotece zbierał materiały do swej nowej książki.
Finalnie dzieło zatytułowane L’ancien régime et la révolution [Dawny ustrój i rewolucja], które w zamyśle autora miało stanowić pierwszą część szerszego opracowania, zostało opublikowane 16 czerwca 1856 r. i odniosło sukces porównywalny z tym, jaki dwie dekady wcześniej stał się udziałem De la démocratie en Amérique. Radość z powodu dobrego przyjęcia książki przyćmiła śmierć ojca autora, który zmarł w czerwcu 1856 r. Niemniej dochody ze sprzedaży książki i spadek odziedziczony po hrabim Hervé pozwoliły Tocqueville’owi na ustabilizowanie jego sytuacji finansowej. Zamek Tocqueville na nowo stał się jego głównym lokum, które po otwarciu w 1858 r. linii kolejowej z Paryża do Cherbourga zyskało znacznie lepszą łączność ze światem zewnętrznym.
Latem 1856 r., na prośbę François Buloza, podjął próbę napisania artykułu o Friedrichu Parthesie do „Revue des deux Mondes.”Jednak po bliższym zapoznaniu się z jego biografią doszedł do wniosku, że takie opracowanie przekraczałoby ramy artykułu prasowego i porzucił to zadanie na rzecz napisania drugiej części L’ancien régime et la révolution. W 1857 r. Alexis de Tocqueville odbył podróż do Anglii, której celem było zapoznanie się z dokumentami historycznymi z czasów rewolucji 1789 r., zgromadzonymi w British Museum.
Jesienią 1858 r., w związku z pogarszającym się stanem zdrowia, lekarze zalecają Tocqueville’owi spędzenie zimy na południu. 28 października wyruszył wraz z żoną do Cannes. Na miejsce dotarł po tygodniowej podróży i zatrzymał się w willi Montfleury. Jego stan zdrowia nie uległ jednak poprawie, a rozwijająca się od lat gruźlica, nie dawała w ocenie wizytujących go lekarzy szans na wyleczenie.
Wieczorem 16 kwietnia 1859 r., osłabiony Alexis de Tocqueville stracił na chwilę przytomność, po czym zmarł. Po odprawieniu religijnej ceremonii w Cannes, trumnę z ciałem przewieziono do Paryża i złożono w krypcie kościoła de la Madeleine, skąd zabrano ją do Tocqueville, gdzie 10 maja odbył się pogrzeb.
Alexisa de Tocqueville’a określa się mianem Monteskiusza XIX wieku oraz prekursora Maxa Webera. Jego trafne analizy społeczne pozwalają zakwalifikować go jako jednego z pierwszych teoretyków kultury masowej. Jego wpływ na rozwój nauk społecznych oddaje również funkcjonowanie na gruncie socjologii terminu „efekt/paradoks Tocqueville’a”, który odnosi się do obserwacji, iż do rewolucji dochodzi nie w momencie największego ucisku, lecz paradoksalnie, wówczas gdy reżim łagodnieje i wykazuje gotowość do reform.
